ĐAU THẦN KINH SAU ZONA VÀ CÁC PHƯƠNG PHÁP ĐIỀU TRỊ

Bs Hoa Tấn Dũng , tháng 09/2025

1. 1. Đau thần kinh zona là gì?

Cơ chế gây đau thần kinh sau zona (Postherpetic Neuralgia – PHN) hiện nay được hiểu rõ  nhờ các nghiên cứu về sinh lý thần kinh và miễn dịch. Đây là dạng đau thần kinh mạn tính xảy ra sau khi virus Varicella-Zoster tái hoạt và gây tổn thương thần kinh trong bệnh Zona. Người bệnh bị đau kéo dài, mất ngủ, sụt cân vì đau thần kinh sau zona, cho thấy ảnh hưởng nặng nề tới chất lượng cuộc sống.

Dưới đây là cơ chế bệnh sinh theo quan điểm cập nhật (2024–2025):

1.1. Tổn thương nguyên phát do virus

Varicella-Zoster virus (VZV) nằm tiềm ẩn trong hạch rễ sau (dorsal root ganglion).

Khi tái hoạt, virus nhân lên gây viêm, hoại tử, mất myelin của sợi thần kinh cảm giác.Dẫn đến mất dẫn truyền bình thường và tăng nhạy cảm của sợi thần kinh.

1.2. Nhạy cảm ngoại vi (Peripheral sensitization)

Tại vùng da bị tổn thương: Các sợi C fibers và Aδ fibers bị tổn thương, phóng thích các chất trung gian đau: Substance P, CGRP, prostaglandin, bradykinin.

Các thụ thể đau (nociceptors) trở nên quá nhạy (hyperexcitability), dẫn đến hậu quả là chỉ cần kích thích nhẹ (gió, vải áo quần chạm nhẹ vào) cũng gây đau .

1.3. Nhạy cảm trung ương (Central sensitization):

- Xung động đau truyền liên tục về tủy sống → kích hoạt NMDA receptor và tăng giải phóng glutamate.

-Tế bào thần kinh sừng sau tủy sống tái cấu trúc, tạo ổ phát xung tự phát.

- Hình thành  các cơn đau  sau Zona  dù tổn thương da đã lành.

1. 4. Mất ức chế dẫn truyền đau:Tổn thương hạch rễ sau sẽ dẫn đến giảm số lượng sợi Aβ (sợi cảm giác chạm), làm mất cơ chế ức chế đau tự nhiên, dẫn đến kết quả là tín hiệu đau được khuếch đại, trở thành đau mạn tính khó dứt.

1.5. Yếu tố nguy cơ làm đau kéo dài

- Tuổi > 50 (hệ thần kinh kém tái tạo). và nguy cơ đau càng cao khi tuổi càng lớn.

- Đau cấp tính dữ dội khi bị zona hoặc tổn thương da lan rộng.

- Can thiệp điều trị muộn sau 72 giờ tính từ thời điểm có triệu chứng đầu tiên của bệnh hoặc có điều trị sơn nhưng chẩn đoán và điều trị không  đúng thuốc .

- Bệnh lý nền: đái tháo đường, suy giảm miễn dịch, pemphigus, lupus …

2. Điều trị đau thần kinh sau zona.

Dưới đây là cập nhật phác đồ điều trị Đau Thần kinh sau Zona mới nhất hiện nay (2024–2025) dựa trên các khuyến cáo từ International Association for the Study of Pain (IASP) và các hướng dẫn thực hành lâm sàng:

2.1.Điều trị nền: thuốc uống giảm đau thần kinh:

- Thuốc đầu tay được lựa chọn:

Gabapentin: Khởi đầu 300 mg/ngày, tăng dần lên 1800–3600 mg/ngày (chia 3 lần).

Hoặc Pregabalin: 75–150 mg/ngày, tăng dần lên 300–600 mg/ngày (chia 2 lần).

Thuốc có tác dụng giảm đau do tổn thương thần kinh, cải thiện giấc ngủ.

- Thuốc chống trầm cảm 3 vòng (TCA):

Amitriptyline: 10–25 mg trước ngủ, tăng dần đến 75–100 mg/ngày.

Hoặc Nortriptyline hoặc Desipramine: ít tác dụng phụ hơn.

Dùng đặc biệt tốt ở bệnh nhân có kèm rối loạn giấc ngủ, trầm cảm.

-Thuốc hỗ trợ / phối hợp:

Thuốc giảm đau bậc cao (nếu đau nặng):Tramadol hoặc opioid yếu khác (trong thời gian ngắn, thận trọng người già).

2.2. Thuốc bôi ngoài da:

Lidocaine 5% patch: Dán 12 tiếng/ngày tại vùng đau.Capsaicin 8% patch (Qutenza®) – dạng miếng dán nồng độ cao (đặt tại cơ sở y tế): hiệu quả cao nhưng có thể gây bỏng rát ban đầu.

2.3.Điều trị can thiệp (nếu đau kháng trị): Áp dụng khi điều trị nội khoa không hiệu quả:

-Phong bế thần kinh (nerve block): Lidocain, steroid tiêm cạnh rễ thần kinh.

-Kích thích thần kinh ngoại vi (PNS) hoặc Tủy sống (SCS).

-Laser mức thấp (Low-level laser therapy) – đang được nghiên cứu và sử dụng tại một số trung tâm.

2.4. Hỗ trợ điều trị:

- Vật lý trị liệu, phục hồi chức năng: điện xung, sóng ngắn, hồng ngoại,từ trường

- Đông y liệu pháp kết hợp: điện châm, laser châm , ngải cứu, bấm huyệt, xoa bóp..

- Tư vấn tâm lý nếu đau mạn tính gây ảnh hưởng tinh thần: cần tư vấn cho bệnh nhân biết nguyên nhân gây đau và thời gian dự kiến đau khá dài để bệnh nhân yên tâm điều trị, dần dần ngưỡng đau của cá thể sẽ được nâng lên và sự đau thân kinh cũng giảm dần theo thời gian tích cực điều trị.

- Hướng dẫn bệnh nhân tự chăm sóc:  tránh chấn thương da vùng tổn thương cũ, tránh chà xát lên vùng da bệnh gây sẽ tạo ra luồng kích thích tạo ra cơn đau, tránh nơi có nhiều tiếng động cũng dễ gây kích thích tạo cơn đau.

2.5.Phòng ngừa đau thần kinh sau zona:

- Chích vắc xin phòng Zona (Shingrix®) cho người ≥50 tuổi chưa bị bệnh Zona – có hiệu quả phòng bệnh và nếu BN có bị Zo na thì bệnh sẽ nhẹ và giảm đau thần kinh sau Zona đáng kể.

- Điều trị sớm kháng virus trong 72 giờ đầu (acyclovir, valacyclovir...) tính từ thời điểm có triệu chứng đầu tiên, cũng là biện pháp được cho là giảm tỉ lệ PHN. đau thần kinh sau Zona đáng kể.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1.The Role of Cytokines in Postherpetic Neuralgia — IMR Press, 2024.

2. Herpes Zoster and Post-Herpetic Neuralgia — Diagnosis, Treatment, and Vaccination Strategies — Lim DZJ et al., Singapore, 2024.

3. Herpes zoster and post herpetic neuralgia — Wiley, 2023/2024.

4. Postherpetic Neuralgia — StatPearls, 2024

5. Identifying and Evaluating Biological Markers of Postherpetic Neuralgia (PHN) , 2024.

6. Bệnh viện Việt Nam – Thuỵ Điển Uông Bí, Châm cứu điều trị giảm đau thần kinh sau Zona, tháng 03/2021

7. Tạp chí Y học Việt Nam, Đặc điểm đau trong bệnh zona theo các thang điểm đau xuất xứ thần kinh” –12/2021.

8. Tạp chí Y Học Việt Nam,Nghiên cứu đặc điểm đau trong bệnh Zona theo thang điểm đau xuất xứ thần kinh, Phạm Thị Thu Hương và cộng sự, 2021,

9. Bệnh viện 108, Điều trị chứng đau thần kinh sau zona bằng các phương pháp vật lý trị liệu, tháng 04/2022.

10. Tạp chí Y học Việt Nam, Quan điểm y học hiện đại và y học cổ truyền trong điều trị đau thần kinh sau Zona,tháng 04/2024